ZİLAN DERESİ KATLİAMI
Zilan Deresi Katliamı 13 Temmuz 1930 tarihinde Van’ın Erciş ilçesinde Zilan denilen derede yapıldı. O yılın Temmuz ayında Ağrı Dağı İsyanları sırasında Ferik Salih Omurtak komutasındaki 9. Kolordu tarafından Üçüncü Ağrı Harekatı’nın başlatılmadan önce sığınan Kürtlere yönelik gerçekleştirdiği katliamdır. Kürtler bu acı Zilan katliamını Komkujiya Gelîyê Zîlan diye adlandırır.
Zilan Katliamından 3 gün sonra 16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesine göre, 15,000 kişi katlediliyor. Bizatihi Ağrı isyanında da yeralan Kürt yazar HesenHîşyarSerdî (1907-Eylül 14, 1985)’ye göre, Ademan, Sipkan, Zilan ve Hesenan aşiretlerden oluşan 18 köyden 47.000 köylüsü Ermeni araştırmacısı GaroSasuni’e göre, 5.000 kadın, çocuk, ve yaşlı öldürülmüştür.
Zilan Katliamı sırasında 3 Ekim 1930 tarihli Berliner Tageblatt gazetesi ise, “Türkler, Zilan bölgesinde 220 köyü imha etti ve 4.500 kadın ve yaşlı katletti” şeklinde aktarıyor. Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi ise, Zilan Bölgesi vadilerinden birinde 1.550 kişi kesildi, Erciş bölgesinde 200 köy yakıldı, Patnos sahasında yakılıp yıkılmayan tek köy kalmadı, “Türk askerleri, Kürtlerin hayvanlarını da alıp çaldılar” şeklinde kaydetmektedir.
Zilan Katliamı öncesi Türkiye’nin hazırlıkları
Cumhuriyet’in ilandan sonra Kürt illerinde bazı isyanlar baş gösteriyor. Bu isyanlardan birine de bir zamanlar Osmanlı subayı olan İhsan Nuri Paşa öncülük ediyor. 9 Mayıs 1928 tarihinde Türkiye direnişçileri vazgeçirmek için af çıkarılır. Türkiye müzakerede inisiyatif elde edemeyince İhsan Nuri Paşa ile doğrudan müzakere etmeye karar veriyor. Fakat bu da sonuç vermedi.
Mustafa Kemal başkanlığında, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve Birinci Umumî Müfettiş İbrahim Tali Öngören’in de hazır bulunduğu Bakanlar Kurulu toplantısında “Zilan Katliamı” operasyonu kararı verilir. Ve toplantıdan sonra 29 Aralık 1929 tarihli ve 8692 sayılı kanun hükmünde kararname çıkarılır. Burada Haziran ayında Ağrı’ya yönelik müdahale ve katliam öngörülür.
Tam da bu Bakanlar Kurulu tarafından verilen kararname doğrultusunda 7 Ocak 1930’da Genelkurmay Başkanlığı 9. Kolordu komutanlığına, bölgedeki Bulakbaşıile Şıhlı köyü arasında Kürtlere müdahale edilir isyancılara yardım ettikleri gerekçesiyle o civarda yerleşik olan köyler ile sığınılan yerler ele geçirilerek Zilan Katliamı başlatılır. Ve aynı kararnameye göre o bölge Ağrı ili dolaylarına kadar Patnos ilçesi köylerine kadar hiçbir yerleşim yeri bırakılmayacaktır. O bölgede jandarma alayları için lazım olan yerlerden başka meskûn yer bırakılmayacağına dair kati emir verilir.
Başlatılan Operasyon ve Zilan Katliamı
Türk Ordusu 7. Kolordu ve 9. Kolordu olmak üzere iki kolordu ve 80 uçaktan oluşan hava gücü kullanarak bölge halkını kıyımdan geçirdi.Cumhuriyet gazetesi özel muhabiri Yusuf Mazhar’ın aktardığına göre, civardaki bütün köyler yakılırken 15.000 kadar kişi Zilan Deresi’nde öldürüldü. Sağ kalanların bir kısmı ise İran’a kaçıp katliamdan kurtulmaya çalıştılar.
Cumhuriyet gazetesi 16 Temmuz 1930 tarhinde Zilan Katliamı için attığı manşet ile “Ağrı Dağı tepelerinde tayyarelerimiz şakiler üzerine çok şiddetli bombardıman ediyorlar. Ağrı Dağı daimi olarak infilak ve ateş içinde inlemektedir. Türk’ün demir kartalları asilerin hesabını temizlemektedir. Zilan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur.” şeklinde duyurmuştur.
Britanya Dışişleri Bakanlığına ait o dönemi aktaran bir rapor, Erciş ve Zilan yakınındaki Türk katliamı ‘nın birkaç silahlı adamlar ve büyük bir çoğunluğu oluşturan masumlara karşı kazanıldığını aktarmaktadır. Ve dönemin resmi kayıtları ise isyan dahi etmeyen köylüleri asi ve şaki diye aktarmıştır.
Zilan Katliamı sırasında Cumhuriyet gazetesinin atmış olduğu manşet. 13 Temmuz 1930 tarihli gazete manşeti.
