Büyük Hanefi fakihi
Ebu Yusuf Hanefi mezhebi
nin imamı Ebu Hanife’den sonra gelen büyük Hanefi fakihidir. Adı Ya’kub b. İbrahim el-Ensari’dir. Irak bölgesinin fakihi kabul edilen Ya’kub 113/731 yılında Küfe’de doğdu. Yusuf adlı bir oğlu bulunduğu için Ebu Yusuf lakabıyla meşhur oldu. Ailesi fakirdi ve Ebu Hanife’nin yardımıyla ilim tahsiline başladı.
Ata b. es-Saib, Muhammed b. İshak b. Yesar ve Leys b. Sa’d gibi büyük hadisçilerden hadis okudu ve hadis hafızı oldu. Ebu İshak es-Şeybani, Süleyman et-temimi, Yahya b. Said el-A’meş gibi fakihlerden ders dinledi. Ibn Ebi Leyla’run önemli fıkhi problemlerde İmam-ı Azam’ın içtihadlarına başvurduğunu görünce, ondan ayrılarak Ebu Hanife’nin derslerine devam etmeye başladı. Onun usulünü benimseyerek ‘müctehid’ payesine ulaştı.
Ebu Hanife onun için şöyle demiştir: “Hem baş kadılığa hem fetva makamına layık iki talebem vardır. Bunlar Ebu Yusuf ile Züfer’ dir.” Ebu Hanife’nin derslerine onaltı yıl devam eden Ebu Yusuf, bu arada Küfe’ye gelen ünlü tarihçi Muhammed b. İshak’tan İslam tarihi (meğazi) okudu. Ebu Hanife’nin 150/767 yılında vefatı üzerine Bağdad’a geldi. Halife Mehdi tarafından kadı tayin edildi. Hadi ve Harun er -Reşid devirlerinde de kadılık yaparak ilk defa ‘Kadi’l- Kudat (baş kadı)’ ünvanını aldı. Onaltı yıl bu görevi ifa ettikten sonra 183/798 yılında vefatı üzerine yerine oğlu Yüsuf kadı tayin edildi.
Ebu Yusuf güçlü hukuk mantığı ve ince zekasıyla kendisine gelen fıkıh problemlerini rahatlıkla çözüyordu. Bir gün Harun er-Resid, “Bu gece ülkemde yatarsam benden üç talak ile boş ol.” dediği için hanımı Zübeyde’yi boşadı. Fakat sonradan pişman olarak alimlerden fetva istedi. Ebu Yusuf, Kur’an’daki bir ayete dayanarak “Camilerde yat, çünkü camiler senin değil Allah’ındır.” dedi.
İmam Ebu Yusuf içtihadlarında hadis’e önem vermekle birlikte, daha çok re’ye bağlı idi. Hakkında nass bulunmayan meselelerde sahabe’nin sonra da Ebu Hanife’nin içtihadlarına başvurur, eğer bunlarda bir çözüm bulamazsa, kendi re’yı ve kıyası ile hareket ederdi. Hanefi fıkhı, Ebu Yusuf sayesinde yaygınlaşmıştır. Çünkü o, kadılık görevini üstlenmekle Hanefi mezhebinin bizzat uygulanmasını sağlamıştır. Kadılığı sırasında halkın çözülmesi gereken problemleri ile karşı karşıya gelmiş ve bunlan çözme yollannı araştırmıştır. Bu yüzden onun istihsanları ve kıyasları bizzat hayattan alınmıştır.
Ebu Yüsuf’un bilinen eserleri şunlardır: İhtilafü’l -Emsar, Edebü’l- Kadı ala Mezhebi Ebi Hanife, Kitabu’l-emali fi’l fıkh, Kitabü’l- Büyü’, Kitabü’l -Cevami, Kitabü’l -Hudüd, Kıtabü’I -Harac